જગન્નાથ પુરીમાં દર વર્ષે વસંત પંચમીના દિવસથી રથ નિર્માણ માટે લાકડાની પૂજા શરૂ થાય છે.
પુરીમાં રથ બનાવવાનો તહેવાર બસંત પંચમીથી શરૂ થાય છે. આ દિવસે રથખાના, જેને રથ નિર્માણ શાળા કહેવામાં આવે છે, તેની પૂજા કરવામાં આવે છે અને એક ટીમ વૃક્ષો લેવા માટે નીકળી પડે છે. આ સમૂહને મહારાણા કહેવામાં આવે છે. વૃક્ષોની પસંદગી અને તેને કાપવાની પ્રક્રિયામાં ઘણી કાળજી લેવામાં આવે છે.
ભગવાન જગન્નાથનો રંગ કાળો છે, તેથી તે જ રંગના લીમડાના ઝાડની શોધ કરવામાં આવે છે. ભગવાન જગન્નાથના ભાઈઓ અને બહેનો ગોરો રંગ ધરાવે છે, તેથી તેમની મૂર્તિઓ માટે હળવા રંગના લીમડાના ઝાડની માંગ કરવામાં આવે છે. જગન્નાથની મૂર્તિ માટે દારૂની પસંદગી કરતી વખતે કેટલાક ખાસ નિયમોનું ધ્યાન રાખવામાં આવે છે. તેમાં 4 મુખ્ય શાખાઓ હોવી જોઈએ. ઝાડની નજીક સ્મશાન, કીડી અને જળાશય હોવું જરૂરી છે. ઝાડના મૂળમાં સાપનું કાણું પણ હોવું જોઈએ. તે ક્રોસરોડ્સની નજીક અથવા ત્રણ પર્વતોથી ઘેરાયેલું હોવું જોઈએ. વૃક્ષની નજીક વરુણ, સહદા અને બેલના વૃક્ષો હોવા જોઈએ.
રથ કેવી રીતે બને છે?
યાત્રા માટે ત્રણ રથના નિર્માણ માટે લાકડાની પસંદગી બસંત પંચમીના રોજ થાય છે અને બાંધકામનું કામ વૈશાખ મહિનામાં અક્ષય તૃતીયાના દિવસે એટલે કે બે મહિના પહેલા શરૂ થાય છે.
લીમડાના પવિત્ર અખંડ લાકડામાંથી રથ બનાવવામાં આવે છે, જેને દારુ કહેવામાં આવે છે. રથના નિર્માણમાં નખ, કાંટા કે કોઈપણ પ્રકારની ધાતુનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો નથી.
રથયાત્રામાં ત્રણ રથ હોય છે. બલરામજીના રથને 'તલધ્વજ' કહેવામાં આવે છે, જેનો રંગ લાલ અને લીલો છે. દેવી સુભદ્રાના રથને 'દર્પદલન' અથવા 'પદ્મ રથ' કહેવામાં આવે છે, જે કાળો અથવા વાદળી અને લાલ રંગનો છે, જ્યારે ભગવાન જગન્નાથના રથને 'નંદીઘોષ' અથવા 'ગરુડધ્વજ' કહેવામાં આવે છે.
તેનો રંગ લાલ અને પીળો છે. રથયાત્રામાં આગળના ભાગમાં બલરામજીનો રથ, મધ્યમાં દેવી સુભદ્રાનો રથ અને પાછળ ભગવાન જગન્નાથ શ્રી કૃષ્ણનો રથ હોય છે.
