Sriram and Sita stayed here and there during their 14 years of Vanvas
Ramayana: રામાયણ ગ્રંથ મુજબ, ભગવાન મર્યાદા પુરુષોત્તમ શ્રી રામને 14 વર્ષનો વનવાસ કરવામાં આવ્યો હતો. તેની પત્ની સીતા અને ભાઈ લક્ષ્મણ તેની સાથે જંગલમાં ગયા. અયોધ્યા છોડીને, ત્રણેય 14 વર્ષ સુધી ભારતની ધરતી પર અલગ-અલગ જગ્યાએ રહ્યા. તેઓ ઉત્તરીય ભાગથી દક્ષિણ તરફનો દરિયાકિનારો ઓળંગીને લંકા પહોંચ્યા. વનવાસના આ સમયગાળા દરમિયાન શ્રી રામે અનેક ઋષિઓ પાસેથી શિક્ષણ અને જ્ઞાન લીધું, તપસ્યા કરી અને આદિવાસીઓ, વનવાસીઓ અને તમામ પ્રકારના ભારતીય સમાજને સંગઠિત કરીને ધર્મના માર્ગે દોર્યા.
આ યાત્રા અયોધ્યાથી શરૂ થઈ અને લંકામાં પૂરી થઈ.
રામાયણમાં ઉલ્લેખિત છે અને ઘણા સંશોધકો અનુસાર, જ્યારે ભગવાન રામ વનવાસમાં ગયા હતા, ત્યારે તેમણે અયોધ્યાથી તેમની યાત્રા શરૂ કરી હતી અને રામેશ્વરમ અને પછી શ્રીલંકામાં સમાપ્ત થઈ હતી. આ સમયગાળા દરમિયાન, 200 થી વધુ ઘટનાઓની ઓળખ કરવામાં આવી છે જ્યાં તેમની સાથે જે કંઈ પણ થયું હતું.
ઈતિહાસકાર અને પુરાતત્વવિદ્ સંશોધકોએ શ્રી રામ અને સીતાના જીવનની ઘટનાઓ સાથે સંબંધિત આવા 200 થી વધુ સ્થાનો શોધી કાઢ્યા છે, જ્યાં તેમની સાથે સંબંધિત સ્મારક સ્થળો હજુ પણ અસ્તિત્વમાં છે, જ્યાં શ્રી રામ અને સીતા રોકાયા હતા અથવા રહેતા હતા.
કેવટ પ્રસંગ
વાલ્મીકિ રામાયણ અને સંશોધકોના જણાવ્યા અનુસાર જ્યારે રામ વનવાસમાં ગયા ત્યારે તેઓ સૌ પ્રથમ અયોધ્યાથી 20 કિમી દૂર તમસા નદી પર પહોંચ્યા. આ પછી તે ગોમતી નદી ઓળંગીને પ્રયાગરાજ (અલાહાબાદ)થી 20-22 કિલોમીટર દૂર શ્રીંગવરપુર પહોંચ્યા, જે નિષાદરાજ ગુહનું રાજ્ય હતું. અહીં ગંગાના કિનારે જ તેમણે કેવટને ગંગા પાર કરાવવા કહ્યું હતુ.
સિંગરૌર
રામાયણમાં અલ્હાબાદથી 22 માઈલ ઉત્તર-પશ્ચિમમાં આવેલા 'સિંગરૌર' શહેરનો ઉલ્લેખ છે. આ શહેર ગંગા ખીણના કિનારે વસેલું હતું. મહાભારતમાં તેને 'તીર્થસ્થાન' કહેવામાં આવ્યું છે.
કુરઈ
અલ્હાબાદ જિલ્લામાં કુરઈ નામનુ સ્થાન છે. ગંગાની બીજી બાજુ સિંગરૌર છે અને આ બાજુ કુરઈ છે. સિંગરૌરમાં ગંગા પાર કર્યા પછી શ્રી રામ આ સ્થાન પર ઉતર્યા હતા. આ ગામમાં એક નાનું મંદિર છે, જે સ્થાનિક લોકવાયકા અનુસાર તે જ જગ્યાએ છે જ્યા રામ ઉતર્યા હતા.
ચિત્રકૂટ
કુરઈથી આગળ વધીને શ્રી રામ તેમના ભાઈ લક્ષ્મણ અને પત્ની સાથે પ્રયાગ પહોંચ્યા. શ્રી રામે સંગમ પાસે યમુના નદી પાર કરી અને પછી ચિત્રકૂટ પહોંચ્યા. ચિત્રકૂટ એ સ્થાન છે જ્યાં ભરત પોતાની સેના સાથે રામને મનાવવા પહોંચે છે. ભરત અહીંથી રામની ચરણ પાદુકા લઈને તેમના ચરણપાદુકાને સિંહાસન પર મુકીને રાજ ચલાવે છે.
અત્રિ ઋષિનો આશ્રમ
અત્રિ ઋષિનો આશ્રમ ચિત્રકૂટ નજીક સતના (મધ્યપ્રદેશ)માં આવેલો હતો. મહર્ષિ અત્રિ ચિત્રકૂટના તપોવનમાં રહેતા હતા. શ્રી રામે ત્યાં થોડો સમય વિતાવ્યો. અત્રિ ઋષિની પત્નીનું નામ અનુસુયા છે, જે દક્ષ પ્રજાપતિની ચોવીસ પુત્રીઓમાંની એક હતી. ચિત્રકૂટની મંદાકિની, ગુપ્ત ગોદાવરી, નાની ટેકરીઓ, ગુફાઓ વગેરેમાંથી પસાર થઈને ભગવાન રામ ગાઢ જંગલોમાં પહોંચ્યા.
દંડકારણ્ય
અત્રિ ઋષિના આશ્રમમાં થોડા દિવસો રહ્યા પછી શ્રી રામે મધ્યપ્રદેશ અને છત્તીસગઢના ગાઢ જંગલોને પોતાનો આશ્રય બનાવ્યો. અહીં રામે પોતાનો વનવાસ વિતાવ્યો હતો. તે અહીં 10 વર્ષથી વધુ સમયથી રહ્યા હતા. દંડક રાક્ષસને કારણે તેનું નામ દંડકારણ્ય પડ્યું. રામાયણ કાળ દરમિયાન અહીં રાવણના સાથી બાણાસુરે શાસન કર્યું હતું. આ વિસ્તાર આજકાલ દંતેવાડા તરીકે ઓળખાય છે.
મધ્યપ્રદેશના સતના
'અત્રિ-આશ્રમ'થી ભગવાન રામ મધ્યપ્રદેશના સતના પહોંચ્યા, જ્યાં 'રામવન' સ્થિત છે. 10 વર્ષ સુધી તેમણે મધ્ય પ્રદેશ અને છત્તીસગઢ પ્રદેશોમાં નર્મદા અને મહાનદી નદીઓના કિનારે આવેલા ઘણા ઋષિ આશ્રમોની મુલાકાત લીધી. ત્યાંથી, રામ આધુનિક જબલપુર, શહડોલ (અમરકંટક) ગયા હશે.
જટાયુનું એકમાત્ર મંદિર
આંધ્ર પ્રદેશનું એક શહેર ભદ્રાચલમ, ગોદાવરી નદીના કિનારે વસેલું આ શહેર સીતા-રામચંદ્ર મંદિર માટે પ્રખ્યાત છે. એવું કહેવાય છે કે શ્રી રામે તેમના વનવાસ દરમિયાન કેટલાક દિવસો અહીં વિતાવ્યા હતા. સ્થાનિક માન્યતા અનુસાર દંડકારણ્યના આકાશમાં રાવણ અને જટાયુ વચ્ચેના યુદ્ધ દરમિયાન જટાયુના શરીરના કેટલાક અંગો દંડકારણ્યમાં પડ્યા હતા. એવું માનવામાં આવે છે કે વિશ્વભરમા અહી જ એકમાત્ર જટાયુનું મંદિર છે.
પંચવટી
દંડકારણ્યમાં ઋષિમુનિઓના આશ્રમમાં રહ્યા પછી, શ્રી રામ અનેક નદીઓ, તળાવો, પર્વતો અને જંગલોને પાર કરીને નાસિકમાં અગસ્ત્ય મુનિના આશ્રમમાં ગયા. ઋષિનો આશ્રમ નાશિકના પંચવટી વિસ્તારમાં હતો. શ્રી રામજીએ વનવાસનો થોડો સમય અહીં વિતાવ્યો હતો. અગસ્ત્ય મુનિએ અગ્નિગૃહમાં બનાવેલા શસ્ત્રો શ્રી રામને અર્પણ કર્યા. શ્રી રામ નાસિકમાં પંચવટીમાં રોકાયા હતા. નાસિકમાં ગોદાવરીના કિનારે પાંચ વૃક્ષોની જગ્યાને પંચવટી કહેવામાં આવે છે. અહીં સીતા માતાની ગુફા પાસે પાંચ પ્રાચીન વૃક્ષો છે જે પંચવટ તરીકે ઓળખાય છે.
અહીં જ લક્ષ્મણે શૂર્પણખાનું કાપી હતું નાક
એવું કહેવાય છે કે અહીં જ લક્ષ્મણે શૂર્પણખાનું નાક કાપી નાખ્યું હતું. રામ-લક્ષ્મણે ખાર અને દુષણ સાથે યુદ્ધ કર્યું હતું. આ સ્થાન પર મારીચ વધ સ્થળનું સ્મારક પણ છે. નાશિક વિસ્તાર સીતા સરોવર, રામ કુંડ, ત્ર્યંબકેશ્વર વગેરે જેવા સ્મારકોથી ભરેલો છે. મારીચનો વધ પંચવટી નજીક મૃગવ્યાધેશ્વર પાસે કરવામાં આવ્યો હતો. શ્રી રામની મિત્રતા ગીધ રાજા જટાયુ સાથે પણ અહીં થઈ હતી. વાલ્મીકિ રામાયણ અને અરણ્યકાંડમાં પંચવટીનું સુંદર વર્ણન જોવા મળે છે.
સીતાહરણનું સ્થાન 'સર્વતીર્થ'
નાસિક પ્રદેશમાં શૂર્પણખા, મારીચ અને ખાર અને દુષણના વધ પછી જ રાવણે સીતાનું અપહરણ કર્યું હતું અને જટાયુની પણ હત્યા કરી હતી, જેની સ્મૃતિ નાશિકથી 56 કિમી દૂર ટેકેડ ગામમાં 'સર્વતીર્થ' નામના સ્થળે હજુ પણ જીવંત છે.
પર્ણશાળા
પર્ણશાળા આંધ્ર પ્રદેશમાં ખમ્મમ જિલ્લામાં ભદ્રાચલમમાં આવેલી છે. પર્ણશાળા ગોદાવરી નદીના કિનારે આવેલી છે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ તે સ્થાન છે જ્યાંથી સીતાજીનું અપહરણ કરવામાં આવ્યું હતું. જો કે, કેટલાક લોકોનું માનવું છે કે આ સ્થાન પર રાવણે તેનું વિમાન ઉતાર્યુ હતું. વાસ્તવિક અપહરણ સ્થળ આ જ માનવામાં આવે છે.
સીતાની શોધ
સર્વતીર્થ, જ્યાં જટાયુનો વધ થયો હતો, તે સીતાની શોધનું પ્રથમ સ્થાન હતું. તે પછી શ્રી રામ-લક્ષ્મણ તુંગભદ્રા અને કાવેરી નદીઓના વિસ્તારમાં પહોંચ્યા અને સીતાની શોધમાં ઘણી જગ્યાએ ગયા.
શબરીનો આશ્રમ
તુંગભદ્રા અને કાવેરી નદીઓ પાર કરીને રામ અને લક્ષ્મણ સીતાની શોધમાં નીકળ્યા. રસ્તામાં તેઓ પંપા નદી પાસે આવેલા શબરી આશ્રમમાં પણ ગયા, જે આજકાલ કેરળમાં આવેલું છે. શબરી જ્ઞાતિએ ભીલ હતી અને તેનું નામ શ્રમણા હતું. પૌરાણિક ગ્રંથ 'રામાયણ'માં પણ હમ્પીનો ઉલ્લેખ વાનર રાજ્ય કિષ્કિંધાની રાજધાની તરીકે કરવામાં આવ્યો છે.
હનુમાન સાથે મુલાકાત
મલય પર્વતો અને ચંદનના જંગલોને પાર કરીને તેઓ ઋષ્યમુક પર્વત તરફ આગળ વધ્યા. જ્યાં તે હનુમાન અને સુગ્રીવને મળ્યા, સીતાના આભૂષણો જોયા અને શ્રી રામે સુગ્રીવના ભાઈ બલિનો વધ કર્યો.
ઋષ્યમૂક પર્વત
ઋષ્યમુક પર્વત વાલ્મીકિ રામાયણમાં ઉલ્લેખિત વાંદરાઓની રાજધાની કિષ્કિંધા પાસે આવેલો હતો. શ્રી રામ આ પર્વત પર હનુમાનને મળ્યા હતા. પછી હનુમાને રામ અને સુગ્રીવની મુલાકાત કરાવી. જે અતૂટ મિત્રતા બની ગઈ. જ્યારે પરાક્રમી બલિ તેના ભાઈ સુગ્રીવને મારીને કિષ્કિંધમાંથી ભાગી ગયો ત્યારે તે ઋષ્યમૂક પર્વત પર આવીને રહેવા લાગ્યો. બાલી અહીં આવી શકતો ન હતો તેને કોઈ શ્રાપ મળ્યો હતો. ઋષ્યમૂક પર્વત અને કિષ્કિંધા નગર કર્ણાટકના બેલ્લારી જિલ્લાના હમ્પીમાં સ્થિત છે.
કોડીકરઈમાં સેના કરી ભેગી
હનુમાન અને સુગ્રીવને મળ્યા પછી શ્રી રામે પોતાની સેના બનાવી અને લંકા તરફ પ્રયાણ કર્યું. મલય પર્વત, ચંદનના જંગલો, અનેક નદીઓ, ધોધ અને જંગલો ઓળંગીને રામ અને તેની સેના સમુદ્ર તરફ પ્રયાણ કરી. શ્રી રામે સૌ પ્રથમ કોડીકરાઈ ખાતે પોતાની સેના એકઠી કરી. કોડીકરાઈ બીચ વેલંકાનીની દક્ષિણે સ્થિત છે, જે પૂર્વમાં બંગાળની ખાડી અને દક્ષિણમાં પાલ્ક સ્ટ્રેટથી ઘેરાયેલો છે.
રામેશ્વરમ
રામેશ્વરમ એક પ્રખ્યાત હિંદુ યાત્રાધામ છે. મહાકાવ્ય રામાયણ અનુસાર, ભગવાન શ્રી રામે લંકા પર હુમલો કરતા પહેલા અહીં ભગવાન શિવની પૂજા કરી હતી. રામેશ્વરમનું શિવલિંગ એ શ્રી રામ દ્વારા સ્થાપિત શિવલિંગ છે.
ધનુષકોડી
વાલ્મીકિ રામાયણ અનુસાર, 3 દિવસની શોધ પછી, શ્રી રામને તે જગ્યા રામેશ્વરમની સામે સમુદ્રમાં મળી. નાલા અને નીલની મદદથી તે સ્થાનથી લંકા સુધી પુનઃનિર્માણ કરવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો. આ ઘટના સાથે સંબંધિત ઘણી સંભારણું આજે પણ છેદુકરાઈ અને રામેશ્વરમની આસપાસ મોજૂદ છે. ધનુષકોડી એ ભારતના તમિલનાડુ રાજ્યના પૂર્વ કિનારે રામેશ્વરમ ટાપુના દક્ષિણ કિનારે આવેલું ગામ છે. ધનુષકોડી શ્રીલંકાના તલાઈમન્નારથી લગભગ 18 માઈલ પશ્ચિમમાં છે. ધનુષકોડી એ ભારત અને શ્રીલંકા વચ્ચેની એકમાત્ર ભૂમિ સરહદ છે, જ્યાં સમુદ્ર નદી જેટલો ઊંડો છે અને કેટલીક જમીન દેખાઈ રહી છે.
નુવારા એલિયા પર્વતમાળા
વાલ્મીકિ-રામાયણ અનુસાર, શ્રીલંકાની મધ્યમાં રાવણનો મહેલ હતો.'નુવારા એલિયા' પહાડીઓથી લગભગ 90 કિલોમીટર દૂર, બાંદ્રાવેલા તરફ, મધ્ય લંકાની ઉંચી ટેકરીઓની મધ્યમાં સુરંગ અને ગુફાઓનો ભુલભુલામણી જોવા મળે છે. આવા ઘણા પુરાતત્વીય અવશેષો અહીં મળી આવ્યા છે જેની ઉંમર કાર્બન ડેટિંગ દ્વારા નક્કી કરવામાં આવી હતી.
