ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલત એ સર્વોચ્ચ ન્યાયિક સંસ્થા છે અને બંધારણનો સૌથી મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે જે વિધાનસભા છે. તે હંમેશા કાર્ય કરે છે જ્યારે એક્ઝિક્યુટિવ તેની રેખાઓ પાર કરે છે અને ભૂલ કરી શકે છે. ભારતીય લોકશાહીના ભાવિને આકાર આપનારા ટોચના 7 નિર્ધારિત ચુકાદાઓ પર એક નજર નાખો.
1. એ.કે. ગોપાલન વિ. મદ્રાસ રાજ્ય, 1950:મુદ્દાની વિગતો:
એકે ગોપાલન સામ્યવાદી નેતા હતા. તેમને 1950માં નિવારક અટકાયત કાયદા હેઠળ મદ્રાસ જેલમાં રાખવામાં આવ્યા હતા. હેબિયસ કોર્પસની રિટ દ્વારા અને બંધારણની કલમ 32 મુજબ- તેણે તેની અટકાયતની ચકાસણી કરી. તેમણે દલીલ કરી હતી કે કાયદાની કલમ 7, 8, 10, 11, 12, 13 અને 14 ભારતીય બંધારણની કલમ 13, 19 અને 21નો દુરુપયોગ કરે છે. તેમની હરીફાઈ મુજબ, આ અધિનિયમ ભારતના બંધારણ હેઠળ આદરણીય આવશ્યક ચીજોની વ્યવસ્થાઓથી તદ્દન વિપરીત હોવો જોઈએ.વકીલે ભારતીય બંધારણની 'ઠરાવ દ્વારા લાક્ષણિકતાવાળી પદ્ધતિ' શરતના મુદ્દાનું વધુ પ્રતિનિધિત્વ કર્યું.
ચુકાદો:
ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતે દલીલ કરી હતી કે ભારતીય બંધારણની કલમ 22 એ એક સ્વતંત્ર સંહિતા છે. જેમાં જણાવાયું હતું કે ગોપાલનને કાયદા દ્વારા ગોઠવવામાં આવેલ તંત્ર દ્વારા રાખવામાં આવ્યું હતું.
કોર્ટે એમ પણ કહ્યું હતું કે જો કાયદા દ્વારા સ્થાપિત પ્રણાલી મુજબ રાજ્ય દ્વારા વ્યક્તિની સ્વતંત્રતા હટાવવામાં આવે છે તો એવું ન માની શકાય કે તે બંધારણની કલમ 14, 19 અને 21 માં સમાવિષ્ટ વ્યવસ્થાઓને અવગણી રહી છે.
2. કેશવાનંદ ભારતી શ્રીપદગલવરુ વિ. કેરળ રાજ્ય, 1973
મુદ્દાની વિગતો:
તે ભારતીય ન્યાયતંત્રના સર્વોચ્ચ યાદગાર કેસોમાંનો એક છે. તે 1970 માં દાખલ કરવામાં આવી હતી. કેશવાનંદ ભારતી એડનીર મઠના વડા હતા. તે કેરળના કાસરગોડમાં એક ધાર્મિક જૂથ છે. ભારતીના નામે જમીનના અનેક ટુકડા હતા. તે પછી જ કેરળની રાજ્ય સરકારે જમીન સુધારણા સુધારા કાયદો, 1969 રજૂ કર્યો હતો.
જ્યારે અરજી હજુ કોર્ટમાં હતી, ત્યારે ગોલકનાથ વિ. પંજાબ રાજ્યના કેસને પગલે સરકાર દ્વારા પહેલાથી જ ઘણા સુધારા કરવામાં આવ્યા હતા.
ચુકાદો:
સુપ્રીમ કોર્ટમાં 13 જજની બંધારણીય બેન્ચે 7:6 રેશિયોથી આ કેસમાં સીમાચિહ્નરૂપ ચુકાદો આપ્યો હતો. તેણે બંધારણના મૂળભૂત માળખાના સિદ્ધાંતની રૂપરેખા આપી અને તેને સ્થિરતા આપી.SC એ પણ જણાવ્યું હતું કે મૂળભૂત અધિકારો સહિત બંધારણનો એક પણ ભાગ સંસદની સુધારણા શક્તિની બહાર નથી, તેમ છતાં, "બંધારણીય સુધારા દ્વારા પણ બંધારણની મૂળભૂત રચનાને રદ કરવી જોઈએ નહીં."
ભારતી પોતાનો કેસ આંશિક રીતે હારી ગયા, પરંતુ આ કેસ ભારતીય લોકશાહીનો ઉદ્ધારક બન્યો અને બંધારણને તેની ભાવના ગુમાવતા બચાવ્યું.
3. 1977માં મેનકા ગાંધી વિરુદ્ધ ભારત સંઘ
મુદ્દાની વિગતો:
1977માં, સ્વર્ગીય પીએમ ઈન્દિરા ગાંધીની પુત્રવધૂ મેનકા ગાંધીનો પાસપોર્ટ જનતા પાર્ટીની સત્તાધારી સરકાર દ્વારા જપ્ત કરવામાં આવ્યો હતો. આ આદેશને પડકારતી તેણીએ સુપ્રીમ કોર્ટમાં અરજી કરી હતી.
ચુકાદો:
કોર્ટે આ કેસમાં સરકારી આદેશને ઉલટાવ્યો ન હતો, જો કે, ચુકાદાના દૂરગામી પરિણામો હતા. સાત ન્યાયાધીશોની બેન્ચે કહ્યું કે નાગરિકોને વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાનો અધિકાર છે (બંધારણની કલમ 21), જે મૂળભૂત અધિકારના કેસ માટે એક મહત્વપૂર્ણ ઉદાહરણ છે.
સુપ્રીમ કોર્ટના અન્ય ન્યાયાધીશો દ્વારા તેમના ચુકાદાઓમાં આ કેસ અને ચુકાદાને 215 વખત ટાંકવામાં આવ્યા છે.જસ્ટિસ ચંદ્રા મુજબ, "મેનકા ગાંધી કેસ 1970 ના દાયકાના અંતમાં કાનૂની ન્યાયશાસ્ત્રમાં પરિવર્તનનું પ્રતીક હતું, જેમાં સુપ્રીમ કોર્ટે વધુ સક્રિય ભૂમિકા ભજવી હતી અને કટોકટી પછી તેની કાયદેસરતાનો દાવો કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો."
કટોકટી દરમિયાન સ્વતંત્રતા અને બંધારણીય મૂલ્યોનું રક્ષણ કરવામાં નિષ્ફળ રહેવા બદલ સુપ્રીમ કોર્ટની ભારે ટીકા કરવામાં આવી હતી.
4. 2017 માં શાયરા બાનો વિ યુનિયન ઓફ ઈન્ડિયા એન્ડ અન્ય
મુદ્દાની વિગતો:
વર્ષ 2016 માં, શાયરા બાનોને રિઝવાન અહમદ દ્વારા 15 વર્ષનાં લગ્ન પછી તત્કાલ ટ્રિપલ તલાક પદ્ધતિ અથવા તલાક-એ બિદત દ્વારા છૂટાછેડા આપવામાં આવ્યા હતા. મુસ્લિમ સમુદાયમાં પ્રચલિત તલાક-એ-બિદ્દત, બહુપત્નીત્વ, નિકાહ-હલાલાને ગેરબંધારણીય ગણાવવા માટે સુપ્રીમ કોર્ટમાં રિટ પિટિશન દાખલ કરવામાં આવી હતી.બાનોએ એવો પણ દાવો કર્યો હતો કે આવી પ્રથાઓ ભારતીય બંધારણની કલમ 14, 15, 21, 25નું ઉલ્લંઘન કરે છે.
ચુકાદો:
ભારતીય સંઘ અને બેબાક કલેક્ટિવ અને ભારતીય મુસ્લિમ મહિલા આંદોલન (BMMA) જેવી મહિલા અધિકાર સંસ્થાઓએ શાયરા બાનોની અરજીને સમર્થન આપ્યું હતું. તેઓ સંમત થયા કે આવી પ્રથાઓને ગેરબંધારણીય ગણાવી જોઈએ. અરજી સ્વીકાર્યા બાદ સર્વોચ્ચ અદાલતે 5 જજની બંધારણીય બેંચની રચના કરી હતી. SCએ કહ્યું કે ટ્રિપલ તલાક કોઈપણ સ્વરૂપમાં ગેરકાયદેસર છે. તેણે ત્વરિત ટ્રિપલ તલાકને પણ ગેરબંધારણીય જાહેર કર્યો. 22મી ઓગસ્ટ 2017ના રોજ, સર્વોચ્ચ અદાલતે પતિ માટે ત્રણ વર્ષ સુધીની જેલ સાથે ટ્રિપલ તલાક પર કાયદાકીય પ્રતિબંધની જાહેરાત કરી હતી.
5. 1994માં એસઆર બોમાઈ વિ. યુનિયન ઓફ ઈન્ડિયા
મુદ્દાની વિગતો:
એસ.આર. બોમાઈ જનતા દળ સરકારના મુખ્યમંત્રી હતા. તેઓ 13 ઓગસ્ટ, 1988 અને 21 એપ્રિલ, 1989 વચ્ચે કર્ણાટકમાં સેવામાં હતા. 21 એપ્રિલ, 1989ના રોજ, રાજ્ય સરકારના શાસનને બંધારણની કલમ 356 કે જે રાજ્યની કટોકટી છે અથવા
રાષ્ટ્રપતિ શાસન તરીકે વ્યાપકપણે ઓળખાય છે તેને ટાંકીને બરતરફ કરવામાં આવ્યો હતો. આ યુક્તિનો ઉપયોગ સામાન્ય રીતે વિરોધ પક્ષોને નિયંત્રણમાં રાખવા માટે કરવામાં આવતો હતો. રાજ્યમાં કલમ 356ની ભલામણ કરનારા રાજ્યપાલના નિર્ણય સામે બોમાઈ કર્ણાટક હાઈકોર્ટમાં ગયા હતા.
ચુકાદો:
કર્ણાટક હાઈકોર્ટે તેમની રિટ અરજી ફગાવી દીધી હતી. ત્યારબાદ મંત્રી આ મામલો સુપ્રીમ કોર્ટમાં લઈ ગયા. તે સુપ્રીમ કોર્ટની નવ જજની બંધારણીય બેંચ હતી જેણે 11 માર્ચ, 1994ના રોજ ઐતિહાસિક આદેશ જારી કર્યો હતો.ચુકાદામાં કહેવામાં આવ્યું છે કે રાજ્ય સરકારને બરતરફ કરવાની રાષ્ટ્રપતિની સત્તા સંપૂર્ણ નથી. તેમાં ઉમેર્યું હતું કે સંસદના બંને ગૃહો દ્વારા તેને મંજૂરી મળ્યા પછી જ રાષ્ટ્રપતિએ તેનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ.
તે રાષ્ટ્રપતિને ત્યાં સુધી માત્ર વિધાનસભાને સ્થગિત કરવાની મંજૂરી આપી હતી. ચુકાદામાં લખવામાં આવ્યું હતું કે, "વિધાનસભાનું વિસર્જન એ કોઈ બાબત નથી. તેનો આશરો ત્યાં જ લેવો જોઈએ જ્યાં તે ઘોષણાના ઉદ્દેશ્યોને પ્રાપ્ત કરવા માટે જરૂરી જણાય."
આ ચુકાદો મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે તે પ્રતિબંધો તરફ નિર્દેશ કરતી કલમ 356 હેઠળ રાજ્ય સરકારોની મનસ્વી રીતે બરતરફીનો અંત લાવે છે.
6. 2018માં નવતેજ સિંહ જોહર વિ. યુનિયન ઓફ ઈન્ડિયા
મુદ્દાની વિગતો:
નવતેજ જોહર અને LGBT સમુદાયના અન્ય પાંચ લોકોએ જૂન 2016માં ભારતીય દંડ સંહિતાની કલમ 377ને પડકારતી સુપ્રીમ કોર્ટમાં રિટ પિટિશન દાખલ કરી હતી. 6 સપ્ટેમ્બર, 2018ના રોજ ભારતીય દંડ સંહિતાની કલમ 377ને સર્વસંમતિથી રદ કરવામાં આવી હતી. - જજ બેંચ
ચુકાદો:
અદાલતે LGBT સમુદાયના વ્યક્તિઓ વચ્ચે સહમતિપૂર્ણ સંબંધોને મંજૂરી આપી જેણે તેને સુપ્રીમ કોર્ટના ઐતિહાસિક ચુકાદાઓમાંનો એક બનાવ્યો. સુપ્રીમ કોર્ટે એ પણ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે LGBT વ્યક્તિઓ સમાન લિંગના વ્યક્તિઓ સાથે શારીરિક સંબંધ બાંધવા માટે તેમની પસંદગી છે. તેઓ તેમના મૂળભૂત અધિકારોના અમલ માટે સમાન રીતે હકદાર છે.
સર્વોચ્ચ અદાલતે પણ સમલૈંગિક સંબંધને અપરાધ જાહેર કર્યો જ્યારે તે સહમતિથી હતો. કોર્ટે, જોકે, કલમ 377ની જોગવાઈઓને સમર્થન આપ્યું હતું જે પ્રાણીઓ પર કરવામાં આવતા બિન-સહમતિપૂર્ણ કૃત્યોને ગુનાહિત ગણાવે છે.
7. ઈન્દ્રા સાહની અને અન્ય વિ. યુનિયન ઓફ ઈન્ડિયા અને અન્ય
મુદ્દાની વિગતો:
આ કેસમાં મુખ્ય મુદ્દા પર પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો હતો. ભારતીય બંધારણે સામાજિક અને શૈક્ષણિક પછાતતાને માન્યતા આપી હતી, જો કે, આર્થિક પછાતપણું ચૂકી ગયું હતું. વર્ષ 1993માં ઈન્દિરા સાહનીએ નરસિમ્હા રાવ સરકાર વિરુદ્ધ કેસ દાખલ કર્યો હતો. આ કેસ વિવિધ સરકારી નોકરીઓમાં ઉચ્ચ જાતિના આર્થિક રીતે પછાત વર્ગો માટે માત્ર 10% અનામતની મંજૂરી આપતી સરકાર વિરુદ્ધ હતો.
ચુકાદો:
સુપ્રીમ કોર્ટે તેના ચુકાદામાં જણાવ્યું હતું કે જાતિ આધારિત અનામત પર 50%ની મર્યાદા લાદવાની હતી.
સર્વોચ્ચ અદાલતે કેન્દ્ર સરકારની નોકરીઓમાં ઓબીસી માટે અલગ અનામતને પણ સમર્થન આપ્યું હતું પરંતુ ક્રીમી લેયરને બાકાત રાખીને. ચુકાદામાં એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે બંધારણની કલમ 16 (4) હેઠળની નિમણૂકોમાં અનામત પ્રમોશન પર લાગુ થશે નહીં. OBC માટે કેન્દ્ર સરકારના 27% અનામત સાથે ચુકાદો અમલમાં આવ્યો. જો કે ઘણા રાજ્યોમાં આ ચુકાદાનું પાલન કરવામાં આવ્યું ન હતું અને 1989માં તેને ફરીથી દબાવવામાં આવ્યું હતું.
